مغز کودک: نقش والدین

مغز کودک به مرور زمان تکامل پیدا می‌کند: این روند از زمان حاملگی شروع می‌شود و تا زمان بلوغ ادامه می‌یابد و همانند یک ساختمان نیازمند پی قوی می‌باشد.

مغز از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است و تمام فعالیت‌های ما را کنترل می‌کند؛ از شنیدن و راه رفتن گرفته تا حل مسائل و احساسات. هر قسمت از مغز از میلیون‌ها سلول تشکیل شده است که به آنها نورون می‌گویند. این نورون‌ها از طریق ترشح مواد شیمیایی در فضاهای بسیار کوچک بینشان (سیناپس) با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و به یکدیگر پیام می‌فرستند. هرچقدر که این پیام‌ها بیشتر تکرار شوند، ارتباطات بیشتری شکل می‌گیرد و نهایتا شبکه‌های عصبی (Neural pathways) شکل می‌گیرند. می‌توان فرض کرد که این شبکه‌های عصبی سیم کشی‌های مغز هستند. طی اولین سال‌های زندگی، این شبکه‌ها با سرعت بسیار زیادی تکامل می‌یابند.

 اما این تکامل چگونه شکل می‌گیرد؟ اینجاست که والدین باید نقش فعالی بر عهده گیرند. شما می‌تواند به تکامل سالم مغز کودک خود کمک کنید. این کار نیاز به هیچ وسیله یا ابزار خاصی ندارد و بسیار ساده تر آن چیزی است که ممکن است شما فکر کنید.

 آیا می‌دانید…؟

• ارتباطات مغز کودک شما در زمان تولد هنوز کامل نیست. این ارتباطات بسیار فعال هستند و در واکنش به آنچه پیرامون کودک رخ می‌دهد به صورت مداوم در حال تغییر و تکامل هستند. آنچه به تکامل مغز کودک کمک می‌کند، تجربه‌ها و فعالیت‌های روزمره است (مانند بازی کردن، کتاب‌ خواندن برای کودک، یاد گرفتن، تعامل و همچنین واکنش‌های اطرافیان نسبت به کودک(.
• کیفیت شکل‌گیری این ارتباطات (یا سیم‌کشی‌ها) بر میزان توانایی کودک در زبان‌آموزی، حل مسأله و عملکرد تحصیلی اثر می‌گذارد. این ارتباطات در مراحل بعدی زندگی نیز بر سلامت جسمی و روحی و نحوه ارتباط او با سایرین اثر گذار هستند.
• رابطه بین والدین و کودک نقشی بسیار حیاتی دارد. رابطه‌ای مثبت، عاشقانه و پایدار، به ساختن مغز سالم کمک می‌کند و از مغز در برابر اثرات منفی استرس‌ها محافظت می‌کند.
• حتی شیرخواران بسیار کم سن می‌توانند استرس زندگی کردن در محیطی ناامن یا پر از دلهره را تجربه کنند. استرس «سمی» (Toxic Stress)، که بسیار خطرناک‌تر از استرس‌های کوتاه‌مدت روزمره است در اثر تداوم مشکلاتی مانند درگیری‌های شدید زناشویی، فقر، سوء استفاده، سهل انگاری در مراقبت (neglect)، قرارگرفتن در معرض خشونت، اعتیاد پدر یا مادر به مواد مخدر یا الکل و یا ابتلای پدر یا مادر به یک بیماری روانی درمان نشده به وجود می‌آید. استرس سمی برای مغز در حال تکامل کودک بسیار خطرناک است و می‌تواند به مشکلات جسمی، یادگیری و عاطفی در دوران کودکی منجر شود. بسیاری از این مشکلات در سنین بزرگسالی نیز فرد را رها نخواهند کرد.

 نیازهای مغز در حال تکامل کودک:

 توجه و محیط زندگی مثبت: تجربه‌های روزمره به شکل‌گیری مغز کودک کمک می‌کنند؛ از فعالیت‌های روتین روزانه تا افرادی که کودک شما با آنها در تماس است. کودکان نیازمند زندگی و بازی در محیطی سالم همراه با فرصت‌هایی برای رشد و یادگیری هستند. آنها باید نحوه تشخیص و واکنش به موقعیت‌هایی همچون خستگی، گرسنگی و یا استرس را از شما یاد بگیرند و به آغوش و نوازش شما نیاز دارند. برخورد گرم و قابل پیش‌بینی با نوزاد و همچنین داشتن برنامه روتین به کودک کمک می‌کند تا احساس امنیت کند و بداند که در مواقع بیماری، خستگی، غم و استرس می‌تواند روی شما حساب کند و شما می‌توانید پاسخگوی نیازهایش باشید. کودکان نیازمند مراقبت‌های عاشقانه و دائمی والدین یا سرپرستان خود هستند.

سرگرمی: بازی‌های ساده، حرف زدن، کتاب‌خواندن و آواز خواندن برای کودک، سرگرمی‌های بسیار آسان در مسیر رشد کودک هستند. مثلا قایم موشک بازی کردن با یک شیرخوار 5 ماهه بسیار برای تکامل او مفید است.

تغذیه خوب: اگر قادر به شیردهی هستید، شیر خودتان بهترین غذایی است که می توانید طی ۶ ماه اول زندگی به کودکتان بدهید. صرف نظر از اینکه به کودکتان شیر خودتان را می‌دهید یا شیر خشک، به زمان تغذیه به عنوان زمان ساختن مغز نیز نگاه کنید. برقراری ارتباط چشمی، لبخند زدن و ارتباط پوستی مناسب، تجربه‌های بسیار مثبتی برای نوزاد هستند. با بزرگتر شدن کودک اطمینان حاصل کنید که غذاهای سرشار از آهن و سایر مواد مغذی برایش تهیه کنید (مانند میوه‌ها و سبزیجات(.

 کودک به اسباب‌بازی‌های گران قیمت نیاز ندارد: چهره‌های خندان و عاشق بزرگسالانی که کودک با آنها در تماس است، بهترین اسباب‌بازی هستند. بعضی از اسباب‌بازی‌های الکترونیکی، نرم افزارها و مجموعه‌های تلویزیونی عنوان آموزشی را برای خود برگزیده‌اند، اما هیچ تحقیقی که این ادعاها مبنی بر کمک آنها به یادگیری را پشتیبانی کند، وجود ندارد. کار با یک نرم افزار و یا تماشای تلویزیون کاری غیرفعال (passive) است. کودکان نیازمند تعامل فعال با شما و سایر افراد در محل زندگی‌شان هستند. تماشای تلویزیون و یا هر وسیله الکترونیکی دیگر (Screen time) برای کودکان زیر 2 سال توصیه نمی‌شود.

 چه کاری می‌توانید انجام دهید؟

 به نیازهای کودک خود پاسخ دهید: برخورد شما با کودک به‌ویژه هنگامی که بیمار، گرسنه و ناراحت است و یا تنها نیاز به قدری آرامش دارد، بسیار مهم است. اما کودکان به راه‌های متفاوت دیگری مانند ساختن صداهای مختلف یا لبخند زدن نیز با شما ارتباط برقرار می‌کنند. با پاسخ‌دهی پرمحبت و همیشگی، شما به تکامل مغز فرزندتان کمک بسیاری می‌کنید.

 محیط خانه را امن و پرمحبت کنید: فعالیت‌های روزمره منظمی داشته باشید (daily routine) که کودک بتواند روی آنها حساب کند. محیط خانه را آرام نگه دارید.

 به کودک کمک کنید تا اطراف خود را کشف کند: بازی به کودک کمک می‌کند تا یاد بگیرد و شما نخستین همبازی کودکتان هستید. بازی‌های ساده به کودک کمک می‌کنند تا درباره افراد و محیط پیرامونش آگاهی کسب کند. به یاد داشته باشید که در حالی که فعالیت‌های روزمره را انجام می‌دهید با کودک حرف بزنید. به کودک بگوئید در حال انجام چه کاری هستید و چیزهای جالب را با انگشت به او نشان دهید و به او کمک کنید تا حواس پنج‌گانه خود را تقویت کند.

 سلامت کودک را به صورت مرتب پایش کنید: کودک باید به‌صورت منظم و مرتب توسط پزشک ویزیت شود. واکسیناسیون کودک را به طور منظم انجام دهید و با پزشک در مورد روند تکامل کودک صحبت کنید.

 اگر حس کردید به کمک نیاز دارید، سریع درخواست کمک کنید: اگر اضطراب، سرگشتگی یا افسردگی دارید، از خانواده، روانشناس یا پزشک خود درخواست کمک کنید.